Sosnowska z Żelechowskich 1.v. Czarnocka Halina Maria Wanda, pseud. i krypt.: Maria, Łuna, Halina, F-14, H, K, X (1894–1973), wicedyrektor programowy Polskiego Radia, działaczka Związku Walki Zbrojnej/Armii Krajowej oraz Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Ur. 17 V w Warszawie w rodzinie ziemiańskiej, była córką Jana Żelechowskiego, pracownika Tow. Kredytowego Ziemskiego, i Marii z Kuligowskich.
Po ukończeniu w r. 1911 warszawskiej siedmioklasowej pensji Bronisławy Jastrzębowskiej wyjechała do Orenburga w Rosji, gdzie przebywali rodzice, i tam przygotowywała się do matury w gimnazjum rządowym, której jednak nie zdała. Wyjechała do Paryża i w r. akad. 1913/14 studiowała przedmioty humanistyczne na Wydz. Filozoficznym Sorbony. W końcu września 1914 wróciła do Orenburga. W l. 1915–16 była przewodniczącą sekcji ochron i członkiem sekcji szkolnej miejscowego Polskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny (PKPOW). W r. szk. 1916/17 była słuchaczką Wydz. Ogólnego i Humanistycznego Wyższych Polskich Kursów, zorganizowanych w Moskwie przez PKPOW. Następnie przez kilka miesięcy kierowała seminarium nauczycielskim połączonym ze szkołą ludową w Duniłowiczach na Wileńszczyźnie.
W marcu 1918 przeniosła się do Warszawy i została członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej. W l. 1918–26 studiowała filozofię i psychologię na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz., była m.in. słuchaczką Tadeusza Kotarbińskiego, Władysława Tatarkiewicza, Władysława Witwickiego. W listopadzie 1918 uczestniczyła w organizowaniu pomocy dla Lwowa, w którym trwała wojna polsko-ukraińska, a w czasie wojny polsko-sowieckiej, w lipcu i sierpniu 1920 pracowała w Sekcji Wywiadowczej Polskiego Czerwonego Krzyża. W l. dwudziestych była współpracowniczką Polskiej Agencji Telegraficznej, publikowała artykuły w prasie warszawskiej oraz działała w Polskim Tow. Radiotechnicznym (od r. 1925). Wg Czesława Miłosza była ok. r. 1928 sekretarką wicemarszałka Senatu RP Hipolita Gliwica. W listopadzie 1929 uzyskała na podstawie pracy Co to jest zachowanie się instynktowne i jaki jest jego stosunek do zachowań się innego rodzaju stopień magistra filozofii na Uniw. Warsz.
W r. 1930 została S. sekretarzem Głównej Rady Programowej Polskiego Radia (PR), której wówczas przewodniczył jej krewny, gen. Julian Stachiewicz. Wywierała duży wpływ na ideowo-programową i organizacyjną działalność Rady. Wizytowała także rozgłośnie regionalne PR. Opracowała wówczas i opublikowała Nowy układ programów Polskiego Radia („Radio” 1931 nr 31) i Nowy program muzyczny Polskiego Radia (tamże, nr 33). Ok. r. 1933 została kierownikiem Referatu Rozgłośni Regionalnych. Równocześnie od r. 1930 była redaktorką w Dziale Wiadomości PR. Na przełomie l. 1934 i 1935 została wicedyrektorem programowym PR; choć formalnie dyrektorem programowym był Piotr Górecki, S. «decydowała właściwie o wszystkim» (R. Jasiński). Przywiązywała duże znaczenie do dydaktycznej roli radia i wprowadziła do programów radiowych audycje dla młodzieży szkolnej; opublikowała na ten temat artykuł w „Radio” (1930 nr 8), a w r. 1935 zrealizowała przy współpracy Henryka Mościckiego cykl historycznych audycji szkolnych. Zdobyła popularność jako szef ekipy sprawozdawców z Narciarskich Mistrzostw Świata Federation Internationale de Ski w Zakopanem w r. 1938 (11–19 II). Wg Zenona Kosidowskiego S. była «bardzo dzielna, ale nietaktowna, w programie jej nienawidzili, nie umiała znaleźć wspólnego języka, arogancka, bardzo pracowita, świetnie znała swoje rzemiosło». Reprezentowała zdecydowaną opcję polityczną – liberalną, niechętną nacjonalistycznemu populizmowi, wrażliwą na kwestie społeczne i otwartą na idee lewicowe, a jednocześnie wierną tradycjom piłsudczykowskim. S. prowadziła samodzielną politykę kadrową, pozyskując dla radia wielu wybitnych współpracowników jak: Jan Parandowski, Witold Hulewicz, Józef Czechowicz, C. Miłosz, czy Tadeusz Byrski; umożliwiała też dostęp do anteny radiowej pisarzom komunistycznym – Ignacemu Fikowi, Lucjanowi Szenwaldowi i in. Opierała się naciskom władz na PR, starała się bronić pracowników o nieakceptowanych przez nie poglądach politycznych i przeciwdziałała akcji rugowania osób pochodzenia żydowskiego. Stąd w raporcie dla Min. Spraw Wojskowych sporządzonym w r. 1938 prawdopodobnie przez Oddział II Sztabu Głównego uznana została za przynależną do grupy «lewicowo-żydowskiej» rządzącej PR i prowadzącą «bezstronno-inteligentną» akcję «rozbrajania moralnego» społeczeństwa.
Po wybuchu drugiej wojny światowej w początku września 1939 otrzymała S. polecenie zorganizowania dla potrzeb naczelnego wodza radiostacji w Baranowiczach. W czasie ewakuacji PR wykazała się szczególnym opanowaniem. Gdy lotnictwo niemieckie zbombardowało Baranowicze, uniemożliwiając realizację planu, S. – w przeciwieństwie do reszty kierownictwa PR – wróciła do Warszawy. W okresie okupacji współpracowała ze Związkiem Walki Zbrojnej/Armią Krajową (AK). Swój dom (wybudowany w l. trzydziestych przy ul. Filtrowej 17) oddała do dyspozycji Komendy Głównej (KG) AK. Zorganizowała tam wraz z mężem jadłodajnię dla inteligencji, co ułatwiało spotkania i kontakty konspiracyjne. Jesienią 1941 utworzyła i prowadziła do początku 1943 punkt alarmowy (krypt. Ekspress) centrali łączności szefa sztabu KG AK płk. Tadeusza Pełczyńskiego. Następnie wraz z Wandą Pełczyńska wyszukiwała mieszkania w Warszawie dla potrzeb KG. Miała stopień porucznika AK, posługiwała się pseud. Maria. Utrzymywała też kontakty z działaczami piłsudczykowskiego Konwentu Organizacji Niepodległościowych, m.in. Wacławem Lipińskim i Marią Sipayłło. Po wybuchu powstania warszawskiego, w pierwszych dniach sierpnia 1944, została wysiedlona przez Niemców; przeszła prawdopodobnie przez Zieleniak i obóz w Pruszkowie. Wywożona z mężem, Zbigniewem Sosnowskim, i teściem pociągiem do Niemiec, uciekła wraz z nimi z transportu i osiadła w Małym Chrzanowie pod Milanówkiem. Została przydzielona przez władze konspiracyjne do opieki nad rannymi żołnierzami AK, ukrywającymi się w okolicy. Po zakończeniu działań wojennych nie wróciła do Warszawy (jej dom został spalony w czasie powstania) i mieszkała wraz z mężem w Małym Chrzanowie.
W październiku 1945 została S. wprowadzona przez Hannę Rószkiewicz (pseud. Hanna) do organizacji Wolność i Niezawisłość (WiN). Nawiązał z nią wówczas kontakt szef Wywiadu Obszaru Centralnego (OC) WiN-u mjr Wincenty Kwieciński. Pod pseud. F-14 została pracownikiem (do grudnia t.r.) oddziału politycznego wywiadu (Oddziału «A») WiN-u z zadaniem sporządzania raportów politycznych. W styczniu 1946 z polecenia Kwiecińskiego, nowego prezesa zarządu OC WiN-u, objęła funkcję szefa Wydz. Wywiadu Zarządu OC (krypt. «Stocznia»), działała pod pseud. i krypt.: Łuna, H, K, X. Została także członkiem III Zarządu Głównego WiN-u (od października 1946, jako kierownik jego Wydz. Informacji i Wywiadu). Odbudowała sieć wywiadu zwłaszcza w woj. białostockim, lubelskim i łódzkim. Do «Stoczni» zwerbowała kilka osób, m.in.: Marię Bispingową, Janinę Warzycką i Marię Wędrychowską. Zorganizowała komórkę nasłuchu radiowego, komórkę fotograficzną oraz skrzynki kontaktowe i nawiązała stosunki z redakcją organu Polskiego Stronnictwa Ludowego „Gazetą Ludową”. Chociaż formalnie nie była członkiem Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej (KPODPP), odegrała w jego tworzeniu i działalności istotną rolę: organizowała spotkania przywódców nielegalnych ugrupowań, m.in.: W. Kwiecińskiego, W. Lipińskiego, Włodzimierza Marszewskiego i Adama Obarskiego; współpracowała w przeredagowaniu memoriału Komitetu do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Dn. 19 XI 1946 została aresztowana przez Urząd Bezpieczeństwa i osadzona w warszawskim więzieniu przy ul. Rakowieckiej. Równocześnie aresztowano na krótko jej męża. W śledztwie początkowo zaprzeczała wszystkiemu, a dopiero po aresztowaniu w początku stycznia 1947 Kwiecińskiego, który ujawnił szczegóły organizacyjne III Zarządu Głównego WiN-u, przyznała się do uczestnictwa w pracach tej organizacji. Zarówno w śledztwie (które w większości spędziła w karcerze), jak i na procesie zachowywała się godnie, wykazując odwagę cywilną, konsekwentnie przeciwstawiając się zarzutom o szpiegostwo. W czasie procesu III Zarządu Głównego WiN-u i KPODPP, który odbywał się 3–27 XII 1947, wzięła na siebie pełną odpowiedzialność za działania «Stoczni». Prokurator Stanisław Zarako-Zarakowski domagał się dla S-iej kary śmierci. Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie uznał S-ą winną dążenia do usunięcia przemocą Krajowej Rady Narodowej, Rządu Tymczasowego i Rządu Jedności Narodowej, udziału w zmontowaniu KPODPP, organizowania siatki wywiadu, a także gromadzenia i przekazywania Polskim Siłom Zbrojnym na Zachodzie i placówkom obcego wywiadu informacji stanowiących tajemnicę państwową i wojskową. Wyrokiem z 27 XII 1947 skazano S-ą na dożywotnie więzienie oraz utratę praw publicznych i przepadek mienia na rzecz Skarbu Państwa. Dn. 4 II 1948 Najwyższy Sąd Wojskowy utrzymał wyrok w mocy. S. przebywała w więzieniach na Rakowieckiej w Warszawie, w Fordonie oraz w Inowrocławiu; wiele tygodni spędziła w karcerach. W czasie tzw. buntu celi 42 warszawskiego więzienia wystąpiła w imieniu więźniarek. Opiekowała się współwięźniarkami, walczyła o higienę w celach, o spacery i kąpiele. Intensywnie uczyła się języka angielskiego. Pisywała wiersze, dwa z nich: Maciejka i Wiem, Ojcze, że mnie kochałeś, zostały opublikowane w zbiorze „Przeciwko złu. Wiersze i piosenki więzienne 1944–1956” (W. 1995).
Dn. 7 V 1956, po zastosowaniu amnestii, zmniejszono S-iej karę do 12 lat, a następnie 12 XI t.r. zwolniono z zawieszeniem reszty kary na pół roku (zezwolenie Naczelnej Prokuratury Wojskowej z 8 XI), zaś w kwietniu 1957 decyzją Naczelnej Prokuratury Wojskowej ułaskawiono. Ponieważ nie mogła znaleźć pracy odpowiadającej jej kwalifikacjom (nie zezwolono jej na pracę umysłową), zorganizowała – na zasadzie chałupniczej – spółdzielczą pracownię krawiecką bielizny i ubrań dziecięcych. Zatrudniała tam kilka koleżanek – byłych więźniarek. Pracownia działała ok. 10 lat i zdobyła dobrą renomę. Dom S-iej stał się miejscem spotkań ludzi ze środowisk inteligenckich i opozycyjnych. Bywali u niej, m.in.: T. Kotarbiński, Kazimierz Świtalski, Henryk Józewski i ks. Jan Zieja. W r. 1968 przebywała w Londynie, gdzie spotkała się z przyjaciółmi z dawnych lat, m.in. z Kazimierzem Wierzyńskim. W r. 1969 straciła wzrok, a następnie, po wylewie, mowę i sprawność ruchu. Zmarła w Warszawie 22 VIII 1973, pochowana została na cmentarzu Powązkowskim. Odznaczona była Krzyżem Obrony Lwowa, Złotym Krzyżem Zasługi oraz dwukrotnie w czasie okupacji niemieckiej Krzyżem Walecznych, Krzyżem AK i Medalem Wojska.
S. była dwukrotnie zamężna: po raz pierwszy za Zygmuntem Czarnockim, właścicielem majątku Nacza w Nowogródczyźnie, po raz drugi za Zbigniewem Sosnowskim (1893–1964), synem Pawła (zob.), ichtiologiem (ślub w r. 1928 w Wilnie w kościele ewangelickim), potomstwa nie miała.
Dn. 17 II 1993 Sąd Warszawski Okręgu Wojskowego (na wniosek Zarządu Głównego Zrzeszenia WiN) postanowił o nieważności wyroku z 27 XII 1947, jako wydanego w związku z działalnością skazanych na rzecz niepodległego bytu państwa polskiego.
Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Rostworowski S. J., „Dardanele”. Delegatura WiN-u za granicą. Słownik biograficzny ważniejszych postaci, Wr. 1999; Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956 [Min. Spraw Wewnętrznych], W. 1964 s. 92–3; Informator o osobach skazanych w Polsce za działalność szpiegowską w latach 1944–1984 [Min. Spraw Wewnętrznych], W. 1986 s. 545; Zawołać po imieniu. Księga kobiet – więźniów politycznych 1944–1958, Oprac. B. Otwinowska, T. Drzal, Nadarzyn 1998 I; – Kwiatkowski M. J., Polskie Radio w konspiracji 1939–1944, W. 1989; tenże, „Tu Polskie Radio Warszawa…”, W. 1980 (fot. nr 49); tenże, Wrzesień 1939 w Warszawskiej Rozgłośni Polskiego Radia, W. 1984; Łączność, sabotaż i dywersja. Kobiety w AK, Londyn 1985; Maciejowska A., Nie martwcie się o mnie, „Gaz. Wyborcza” 1997 nr 119 dod. „Magazyn” (fot.); taż, Nie martwcie się o mnie (Sylwetka Haliny Sosnowskiej), „Niepodległość i Pamięć” R. 4: 1997 nr 1 (7), nr 2 s. 261–86 (fot.); Marszewski T., Rozbicie Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej, „Zesz. Hist. WiN-u” 1997 nr 10 s. 69–71, 88, 90–3 (fot.); Pełczyńska W., Halina Sosnowska…, „Nike” 1994 nr 16; Rudziński E., Informacyjne agencje prasowe w Polsce 1926–1936, W. 1970; Terlecki R., Dyktatura zdrady, W. 1991; Woźniczka Z., Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, W. 1992; Zagórski A., Przywódcy i działacze WiN-u. Halina Sosnowska…, „Orzeł Biały. Miesięcznik Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość” R. 5: 1996 nr 8; tenże, Schemat organizacyjny WiN-u (1945–1948), „Zesz. Hist. WiN-u” 1992 nr 2 s. 9, 16; – Broniewski S., Przez sitko mikrofonu, Wr. 1965; Jasiński R., Trochę wspomnień o mej pracy w przedwojennej redakcji muzycznej Polskiego Radia (1935–1939), „Roczn. Warsz.” R. 17: 1984; Lipiński W., Dziennik, [Wyd.] J. M. Kłoczowski, W. 1989; Miłosz C., Abecadło Miłosza, Kr. 1997 (tu opinia Z. Kosidowskiego); Twardowski K., Dzienniki, [Wyd.] R. Jadczak, W. 1997; W służbie obcego wywiadu. Stenogram rozprawy sądowej, przeciwko działaczom siatki szpiegowskiej Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej i „Stoczni”, Oprac. R. Juryś, [W.] 1948; Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, Oprac. A. Zagórski, Wr. 2000 I–II, VI cz. 1, 2, 3 (bibliogr.); – „Nike” 1998 nr 46; „Roczn. Pol. Radia” 1933 s. 187–8; „Życie Warszawy” 1973 nr 202, 1977 nr 216; – AP w W.: Akta paraf. św. Aleksandra w W., nr 996/1894 (metryka ur. S-iej); Arch. Uniw. Warsz.: Akta studenckie S-iej, sygn. RP 4731; Kom. Hist. Kobiet w W.: sygn. II S - 24 F.; – Mater. ze zbiorów Andrzeja Zagórskiego z Kr.; Mater. i relacje w posiadaniu bratanicy S-iej, Haliny Żelechowskiej, oraz kuzyna Stefana Poźniaka z W.
Stanisław Konarski